درگاهی، رئیس وقت شهربانی دوره رضاخان بود که زندان قصر را ساخت و خودش هم به‌عنوان نخستین زندانی در آنجا حبس شد!
خیابان پلیس واقع در خیابان طویل شریعتی، جایی است که تیمسار شهربانی، چاه با عظمتی را برای دیگران کند اما از بد روزگار، اول خودش گرفتار شد و معلوم نیست هر شب چند بار روی یکی از 192 سلول زندان قصر نوشت:« چاه مکن بهر کسی، اول خودت، دوم کسی».
11 آذر ماه 1308 هجری شمسی بود که این زندان توسط رضا شاه افتتاح شد و می‌توان تصور کرد رضا شاه یا همان رضاخان دوره قاجار، در آن لباس نظامی‌اش چه بادی به غبغب انداخته بود وقتی محل سکونت شاهان قاجار را به زندان دوره پهلوی تبدیل کرده بود.
اولین شاه پهلوی در همان روز، قدرت استکباری بی‌چون و چرایش را هم به رخ همگان کشید و تیمسار درگاهی را به جرم اینکه او را به یکی از سلول‌های زندان دعوت کرده بود، به حبس محکوم کرد.
زندان مشهور، افراد مشهور، اتفاقات مشهور
زندان قصر تا قبل از ساخته شدن زندان اوین، تنها زندان پایتخت ایران بود که با گذشت 2 روز از افتتاحش – زندانی شدن سازنده زندان – نشان داد که یک زندان عادی نخواهد بود وقرار است نامش جهانی‌تر از این حرف‌ها شود.
زندانی با گنجایش 800 نفر، نام‌های بزرگی به‌خود دید که از این میان می‌توان به قوام‌السلطنه، عبدالحسین تیمورتاش و بزرگ علوی اشاره کرد. بزرگ علوی، نویسنده نامدار ایرانی، بعد‌ها، سرگذشت سال‌های حبس خود و دیگر زندانیان مشهور را در کتاب «53 نفر» نوشت.
گفته می‌شود که «فرخی یزدی»، شاعر سیاسی ایرانی هم غزلی در باب این زندان با مطلع« ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار» سرود که گویا مفقود شده است. البته این تنها ایرانی‌ها نبودند که نام زندان قصر را با یک اثر هنری در تاریخ نگاه داشتند؛
فیلم سینمایی «فرار عقاب‌ها» هم روایت سازندگان هالیوود از نوشته‌های 2 آمریکایی بود که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی توانسته بودند از زندان فرار کنند.
در کنار فرار این دو زندانی آمریکایی که به جرم اختلاس اسیر دیوارهای بلند زندان قصر شده بودند، می‌توان از فرار «سیدفرهاد نامی»، از مخالفان رضا شاه، به‌عنوان بزرگ‌ترین و مشهورترین فرار نام برد.
از زندان تا باغ موزه
زندانی که منشأخلق چندین اثر هنری – فرهنگی (فیلم و کتاب) بود، اینک خود در شرف تبدیل به یک باغ موزه است. 22 آبان سال 1382، شهردار تهران، با پرداخت 10 میلیارد تومان دیوارهای زندان را تخریب کرد که رئیس شورای شهر، این حرکت را با فرو ریختن دیوار برلین قیاس کند.
شهردار تهران در آن روز گفت:«شاید روزی که شاه قاجار سنگ بنای کاخ خود را در این محل می‌گذاشت هیچ‌وقت به ذهنش خطور نمی‌کرد روزگاری در دوران منحوس پهلوی از این محل به‌عنوان شکنجه گاه عناصر اصیل و آزادیخواه ایران و در عصر جمهوری اسلامی با یک تغییر ماهوی تبدیل به یک مرکز هنری و فرهنگی شود.»
در آبان 82، ۷۰ درصد از مساحت ۱۲ هکتاری زندان قصر به شهرداری واگذار شد و قرار بود ۳۰ درصد باقیمانده تا آخر سال تحویل شهرداری تهران شود.
رقم پیش‌بینی شده در آن زمان برای احداث مراکز فرهنگی، ورزشی، تفریحی و فضای سبز حدود 30 میلیارد تخمین زده شد و قرار بود ظرف 3 سال، پروژه تمام شود.
2 سال بعد، شهردار منطقه 7 تهران خبر از تبدیل زندان قصر به باغ موزه داد. «حسین صادقی» در این مورد گفت: «این زندان با حفظ فضاهای تاریخی در کاربری جدید خود به باغ - موزه تبدیل می‌شود.
از سال گذشته با مساعدت شورا و طبق بودجه اختصاص داده شده برای جابه‌جایی زندان قصر مجموعه کامل این زندان تخلیه و تحویل شهرداری شد.»او به عملیات اجرایی فاز یک طرح به موزه تا 2 ماه آینده اشاره کرد و افزود: «طراحی مقدماتی آن انجام و به‌زودی عملیاتی خواهد شد.»
در سال 85 هم، رسول خادم، رئیس کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای شهر تهران، از برگزاری جلسه و اتخاذ آخرین تصمیم‌های گرفته شده درباره زندان قصر خبر داد. قرار بود تا هفته چهارم فروردین ماه ۱۳۸۶ برنامه‌های پیشنهادی برای مرمت و ساماندهی نخستین زندان مدرن ایرانی اعلام شود.
در سال 87، رضا موسوی، کارشناس مرمت بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران که نماینده و ناظر این سازمان در این پروژه بود در این مورد به خبرگزاری ایسنا گفت: «تاکنون مستند‌سازی، نقشه برداری، توپوگرافی منطقه، نقشه برداری بناها و طرح محوطه به پایان رسیده و بخش شمالی این مجموعه توسط شهرداری براساس طرح نخستین آن بازسازی شده و اکنون قابل استفاده است.» موسوی گفت:« کار در مراحل طراحی برای طرح مرمت و احیای نهایی است؛
ولی اکنون ظاهرا شهرداری با سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، تعامل کاری زیادی ندارد و به‌صورت رسمی با آنها مکاتبه نمی‌کند.»
اما آخرین اخبار از وضعیت باغ موزه قصر از زبان «اکبر تشکری‌نیا»، مدیرعامل شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران، اینگونه بیان شد: « با توجه به طرح موجود هیچ فضای جدیدی به ساختار تاریخی مجموعه زندان اضافه نشده و پس از مراحل استحکام بخشی و مقاوم‌سازی تمام ساختمان‌های موجود، عملیات مرمت در حال حاضر در دست اجراست.»
او همچنین از برنامه‌های آینده شهرداری تهران، نظیر پروژه‌هایی مانند باغ موزه قصر گفت: در حال حاضر شهرداری تهران مشغول برنامه‌ریزی برای فضاهایی مانند پادگان قلعه‌مرغی، سیلوی بزرگ تهران و اماکنی از این دست است.
امروز هم که از گوشه در آهنین بزرگ زندان سابق و باغ- موزه فعلی قصر به آن نگاه می‌کنی، بین انبوهی از وسایل ساختمانی، اسامی دیگری جلوی چشمانت می‌آیند که آنها هم جزو زندانی‌های معروف زندان قصر بوده اند؛ البته بعد از انقلاب اسلامی. «هویدا»، مشهورترین این نام‌ها بود که در 18 فروردین سال 58 توسط آیت‌الله خلخالی، دادستان وقت کشور، محاکمه شد.
موزه‌ای سرشار از غم و اندوه
پس از تحویل محوطه زندان قصر به شهرداری تهران و با توجه به اینکه محوطه مزبور در محدوده ثبت شده میراث فرهنگی قرار می‌گیرد، ابتدا مطالعات مفصل تاریخی درخصوص این محوطه – با هماهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری- انجام و پس از آن طرح «مرمت» و نهایتا «احیا» تهیه شد.
با توجه به طرح موجود هیچ فضای جدیدی به ساختار تاریخی مجموعه زندان اضافه نشد و پس از انجام مرحله استحکام بخشی و مقاوم‌سازی کل ساختمان‌های موجود، در حال حاضر عملیات مرمت در دست اجراست. کاربری باغ – موزه زندان قصر به‌صورت فضای فرهنگی و موزه‌ای (با غلبه موضوع تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی ایران) است.
اساسا این اقدام می‌تواند الگویی برای تغییر کاربری فضاهای نظامی، صنعتی و یا نظیر آن محسوب شود و در واقع علاوه بر بالا بردن سرانه فضاهای فرهنگی شهر باعث ایجاد اینگونه اماکن با عملکرد شهری است.
از طرف دیگر ادای دینی است به مردم این محدوده که سال‌ها آسیب‌های متعدد ناشی از وجود فضاهای غیرشهری را تحمل کرده‌اند.در حال حاضر، شهرداری تهران مشغول برنامه‌ریزی برای فضاهایی نظیر پادگان قلعه مرغی، سیلوی بزرگ تهران و اماکنی از این دست است.
